Deneme Nedir? Nasıl Yazılır? – Denemenin Özellikleri

Deneme nedir? sorusuyla birlikte deneme nasıl yazılır? denemenin özellikleri nelerdir? konularına da açıklık getirdiğimiz bu yazıda deneme örnekleriyle birlikte kapsamlı bir bilgi edinebilirsiniz.

Eğitim ve öğretimin her aşamasında edebiyat derslerinde öğrencilere deneme yazdırılır. Fakat denemeyi diğer yazı türlerinden ayırt eden özellikleri anlamak o kadar kolay olmayabilir. Eğitim hayatımız boyunca durmadan deneme yazsak bile özellikleri ve konusu hakkında tam bilgi sahibi olamıyoruz. Korkmayın, bu yazımızda “deneme nedir ve nasıl yazılır” rahatlıkla öğrenebilirsiniz.

Deneme Nedir?

Bir yazarın herhangi bir konuda duygularını, düşüncelerini ve görüşlerini okuyucular ile paylaşmak amacıyla, hiçbir şekilde kesin hükümlere varmadan ve samimi bir üslupla yazdığı edebi yazılara deneme denir.

Deneme, türü ve üslubu bakımından pek çok edebi yazım türüne yakınlık göstermektedir. Bu nedenle yazılmasında en çok güçlük çekilen türlerdendir.

Deneme yazarken; denemenin üslubu bakımından sohbete, düşüncelerimizi ortaya koyarken fıkraya ve duygularımızı ortaya koyarken ise eleştiriye yakınlaşma olasılığı var. Bu nedenle edebiyatta yazılması gerçekten güç bir türdür.

Bu türün en büyük ustalarından birisi Montaigne‘in yazdığı “Denemeler“ eseri dünya edebiyatında en önemli deneme örneğidir.

Montaigne, kitabının ön sözünde deneme ile ilgili kısaca şunları söylemektedir:

“Eğer mümkün olsaydı karşınıza anadan doğma çıkardım. Bu kitapta size asla bir şey kanıtlama iddiam yoktur. Elimden geldiğince size beni anlattım. Bana hak vermenizi ya da yargılamanızı istemiyorum.”

Montaigne

Montaigne‘in bu cümlelerinden de anlaşılacağı üzere, deneme türü; kesinlik olmayan, ispat kaygısı taşımayan, genel anlamda ise insan doğallığına dayanan eserlerden oluşmaktadır.

Yukarıda söylediğimiz cümlelerden anlaşılacağı üzere; Avrupa edebiyatında deneme türü, Fransız Montaigne ile başlamıştır. Türk edebiyatına geldiğimizde ise Tanzimat edebiyatı sonrasında özellikle de Serveti Fünun edebiyatı döneminde karşımıza çıkar. Ancak bu dönemlerde deneme türü tam anlamı ile bir gelişme sağlayamamıştır. Asıl gelişimini Cumhuriyet döneminde gerçekleşmiştir. Günümüzde ise, yazarların çoğunlukla kullandığı ve en çok sevdiği edebi türlerden birisi denemelerdir.

Denemenin Özellikleri

1. Deneme türü, yazarlarının bilimsel bir kaygıları ve keskin açıklamaları ile ispat kaygısı duymadığı, yazarın kendi seçtiği herhangi bir konuda düşüncelerini dile getirdiği edebi bir yazı türüdür.
2. Bu edebi türün yazarları, okuyucularına iletmek istediği fikirlerini, bilimsellikten uzak bir şekilde, ispatlama amacı gütmeden, çok etkileyici bir üslupla anlatır.
3. Bütün insanlığı ilgilendiren her şey deneme türünün konusu olabilir. Deneme yazıları her konuda yazılabilir. Bu anlamda belli bir konu kısıtlaması yoktur.
4. Deneme türünde, düşünceler aktarıldığı ve ispat kaygısı taşımadığı için bir sonuca ulaşmak önemli değildir.
5. Denemenin inandırıcılığı belgelerden değil samimiyetten kaynaklıdır.
6. Deneme yazarı olmak için belirli bir konuda uzman olmanıza gerek yoktur. Fakat geniş bir kültür birikimine hakim olmanız gerekir.
7. Yazar denemeyi kendisiyle konuşuyormuş gibi yazar.
8. Makale gibi düşünsel planla yazılır ancak makaleye nazaran daha kısa yazılardır ve nesnel bir amaç taşımaz.
9. Deneme yazılarında kişisel tezler ve düşünceler önceliklidir.

Denemenin Konusu

Deneme, herhangi bir konuda yazılabilir ancak her devrin ve her ulusun insanlarını ilgilendiren, evrensel ve kalıcı konular tercih edilmelidir.

Denemelerde konu seçimi özgürce belirlenir yani insanları ve toplumları ilgilendiren her şey denemenin gayet tabii konusu olabilir.

Eskiden denemeye “Muhasebe” adı verilirdi. Bu isimlendirme konusu hakkında bize bir ipucu verebilir. Çünkü denemeler, toplumu ilgilendiren konulardan ziyade kişisel konulara daha çok değinmektedir. Genel manada soyut dünyaya yaklaşarak içsel hesaplaşmalara daha yakındır. Bu yönüyle ise fıkra türünden net bir şekilde ayrılmaktadır. Fıkralar, toplumsal konuları, kişisel yaklaşımlar üzerinden ele alırken; denemeler ise iç dünyanın samimi bir itirafı gibidir.

Deneme Çeşitleri

Deneme yazarı, yazının sonunda kesin bir yargıya ya da kesin bir sonuca varmak amacında değildir. Deneme türü herhangi bir konuda düşündürmek, öğretmek, inandırmak ve ufuk açmak amacıyla yazılır. Deneme türünü, konusu ve yazılış amacına göre 3 gruba ayırabiliriz. Bunlar:

• Kişisel Duyarlılık ve Dikkati Konu Alan Denemeler
• Öğretici ve Eleştirel Denemeler
• Sosyal ve Felsefi Konularda Bireysel Düşünceyi İfade Eden Denemeler olarak gruplanabilir.

Dünya Edebiyatında Deneme

Yukarıda açıkladığımız ve bugünkü anlamda deneme olarak nitelendirilen, deneme türünün kurucusu: 16. Yüzyılın büyük yazarı Fransız Michel de Montaigne‘dir.

Montaigne, denemenin ilk örneklerini kaleme aldığı eserlerin “kişisel düşünce ve deneyimlerini iletmesine yönelik edebi yazılar” olduğunu vurgulamak amacıyla deneme adını seçilmiştir. Daha Sonraları ise aynı şekilde çok tanınan İngiliz yazarlarından “Francis Bacon” ve “Charles lamb” bu türde yazılar yazmış ve denemenin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.

Fransız edebiyatına geldiğimizde ise Andre Gide ve Alain; İspanyol edebiyatında ise Miguel Dunamuno ve son olarak Alman edebiyatında, Maria Rilke gibi yazarlar bu türün gelişmesinde ve tanınmasında çalışmalar yapmışlardır.

Türk Edebiyatında Deneme

Türk edebiyatında deneme Tanzimat’tan sonra batı etkisiyle oluşmuştur. Türk edebiyatında deneme, başlangıçta “Musahabe / Tecrübe-i Kalemiyye”  gibi isimlerle anılmıştır.

Türk edebiyatında deneme türünün ilk ve dönemin önemli eserlerini Ahmet Haşim vermiştir. Ahmet Haşim’in “Göl saatleri” ve “Gurabahane-i Laklakan” adlı eserlerinin içerisindeki bazı yazılar, Türk edebiyatında deneme türünün ilk örnekleri olarak kabul edilir. Türk edebiyatında deneme türünün en önemli örneklerini Cumhuriyet döneminde Nurullah Ataç vermiştir.

Kaynaklar: 1 2 3